Moʻolelo Kaʻao
He mau moʻolelo kaʻao lōʻihi kēia mai ka nūpepa mai. E koho i kekahi no ka heluhelu a me ka hōʻiliʻili māhele waiwai.
Aukelenuiaiku
Hainakolo
Hamanalau
Hiiakaikapoliopele
Kahikinaakala
Kamaakamahiai
Kamapuaa
Kauilani
Kawelo
Keamalu
Keaomelemele
Kepakailiula
Kuaialii
Laieikawai
Laukaieie
Lonoikamakahiki
Makalei
Mokulehua
Pakaa
Pikoiakaalala
Puapualenalena
HELU 1.
I ka poe e lawe ana i ka nupepa Hoku Pakipika a heluhelu hoi i na mea i paiia maloko, ua manao ko Hawaii nei poe kahiko, he aina no ma ka aoao hikina aku o ka Mokupuni o Hawaii; a ua kapa ia ka inoa o ua aina la o Kuaihelani, me ia no hoi ka moku o Kanehunamoku, a o ka mua ia a me ke kahua o keia mooolelo, a e kamailio kakou i keia manawa.
O Kuaihelani ka aina, o Iku ke alii, noho o Iku ia Kapapaiakea he wahine ia, hanau mai na laua he umikumamalua keiki; eia na inoa o na keiki a laua, o Kekamakahinuiaiku, o Kuaiku, o Nohoaiku, o Heleaiku, o Kapukapuaiku, o Heaaiku, o Lauoheaiku, o Nanaaiku, o Noiaiku, o Ikumailani, o Aukelenuiaiku, oia hoi ka mea nona keia mooolelo; a o ka umikumamalua o na keiki a laua, oia hoi o Kaomeaiku, he kaikamahine ia, he umikumamakahi keiki kane, hookahi kaikamahine.
E ike auanei oukou e o’u mau hoa Hoopuka Moolelo kuauhau o ko kakou aina kulaiwi ponoi, i ka hoomahelehele hou ana i keia moolelo hoonanea o kakou, me na hoa e heluhelu ana i ko kakou elele mama a puni keia mau Paemoku, oia no ka kakou nupepa KE ALOHA AINA.
Ua hoouna aku wau i keia Moolelo Kaao i wahi makana na kakou no keia makahiki hou o kakou, elike me ka opiopio o ka opuu ana ae o na mea no laua keia mau hoonanea, pela no hoi ko kakou makahiki hou i opuu ae ai a mohala pono ae la i keia pule mua o Ianuari, 1900. Aloha oukou.
Ke panee ia aku nei keia Moolelo Hawaii imua o ko oukou alo, me he ina momona mikololehua ala ka mikomiko i ko kakou puuwai.
"Ka Moolelo Walohia o Hainakolo," Ka Na'i Aupuni.
I ko makoa [pn] panee ana’ku imua o ko makou poe heluhelu i ka moolelo kaulana o HAINAKOLO ma keia helu mua o ka Buke III o KA NAI AUPUNI, elike me ka makou i hoike mua aku ai imua o na kini makamka [pn] heluhelu o Ka-Ua-Kukala-Hale o Honolulu nei ame na wahi e ae, ke haawi mua aku nei makou i ko makou ALOHA MAKAHIKI HOU i ko makou mau makamaka heluhelu apau. A e hoomaopopo iho hoi na hoaloha ame na makamaka; ma keia hoopuka ana a makou i keia moolelo, aole no ia elike loa ana me na mea i hoolaha mua ia ma kekahi mau nupepa e ae i na wa i hala ae nei. He maawe a he moali okoa no ko keia moolelo a makou e hoopuka aku nei; aka, ma ke ano nui no nae, elike ana no kekahi mau mahelehele o keia nanea me kekahi mau mahele i ikeia ma na puka mua ana o ka moolelo o Hainakolo ma ka HOKU O KA PAKIPIKA ame kekahi mau nupepa Hawaii e ae. O ka mea e ikeia ai o ka ono o ko “palao lawalu,” aia no ia mamuli o ka hoao ana aole hoi ma o ka nana wale iho no i kona wahi i owiliia ae ai. Nolaila, ma ka heluhelu ana iho o ka makamaka puai heluhelu moolelo e ike ai oia i na ii he nui i hoonohonoho pono ia e ka mea kakau maloko o keia nanea kaulana o Hawaii nei i ke au kahiko.
E ike ana ka makamaka heluhelu, ua hoonohonoho pono ia keia moolelo ma na mokuna; a e komo ana nohoi ma kela ame keia wa pono, he mau pule a he mau mele i kulike a i kupono hoi me ko na manao a alakai i hoewe ia ai ka moolelo.
HOOULUMAHIEHIE,
Mea Kakau o ka Moolelo o Hiiaka-i-ka-poli-o-Pele.
Kaahiki, Ka-Lama-Ku-i-ke-Au, "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo," Ka Holomua.
HOAKAKA—Ke hoomau hou ia aku nei ka hoopuka ana i ka moolelo walohia o HAINAKOLO mai kahi aku i koe i hoopuka mua ia ma ka Hawaii Holomua i ka wa i hala ae, no ka pomaikai heluhelu o ka lehulehu, a ke lana nei ka manao o ka mea kakau e ohohia mai ana oʻu mau hoa hoohialaai a uhaiaholo i kekahi o na moolelo kuhinia o Hawaii nei i paanaau i ko kakou poe kahiko.
Ma keia hoonee ana, ke haawi aku nei ka peni hulu nene a ka mea kakau i kona mahalo me ka anoʻi aloha i na kini makamaka heluhelu, a na kela ame keia e wae nona iho i na kaiikoi a loko.
E aloha auanei,
KEIKI O WAIPIO.
HELU I.
OLELO HOAKAKA.
E ka poe heluhelu, ke noi aku nei au ia oukou, e hookuu iki mai ma ka hoonanea ana, ma ka hope loa o ko oukou nana ana i na mea ano nui o ka Nupepa; a mai hoopoina hoi oukou i ka nana ana i keia wahi moolelo, ane kohu ole paha i ka oukou heluhelu ana. A ina hoi he mea kupono, a o ko kakou akaaka like no ia, e mino ai na papalina. Ua ike no kakou i ka moolelo o Hawaii nei, ke hele la i ka pono ma na ano kino kanaka, a ano e ae hoi kekahi wahi, me he ano kaao la, a keaka paha. O ka mea nona keia kaao moolelo, oia no o Hamanalau, he wahine oia, a me kona kaikunane, oia hoi o Kaukanapokii, a me ko laua kupunawahine o Hawea, maluna o ke kuahiwi o Kaala kahi i hanai ia ai. Ua hoopuka iho nei au, e hoopuka ia no ke kaao, a moolelo ia ka Poaono mua o Ianuari M.H. 1868, aka hoi, mahope iho o ko makou kuka pono ana, e hoopuka e ia mamua o ka hiki ana mai o ka makahiki hou, nolaila, ua hoapono like makou ma ia mea, a nolaila, e kala mai no ia’u ma kela olelo mua, a ke hooko ia aku nei ko oukou makemake e ka poe e hoonanea ana. Aloha oukou.
HIIAKAIKAPOLIOPELE.
"He Moolelo no Hiiakaikapoliopele," Ka Hoku o ka Pakipika.
I ka poe e ike mai ana i keia Mooolelo, maanei kakou e ike mai ai i ka pololei, a me ka pololei ole, o keia Mooolelo, ina i pololei ole, ina i hewa, ua ike no kakou ia mea, aole kekahi o kona lahui me kakou, aia no lakou ma Kilauea i keia wa; aole nae i hele mai maanei e olelo pono mai ai, e maopopo ai la ia kakou ka pono, maanei nae kakou e ike ai i ke kumu o kona hele ana i Kauai, a me kona ikaika i ka hakaka ana, i kona kau.
Noho o Pele iuka o Kalua, a i aku i na kaikaina, e iho kakou i ke kui opihi i kai, haukeuke, lawaia heepali, pahi limu, na kakou, ae mai na kaikaina, ae, iho lakou nei i kai o Puna, ma Hawaii, iho lakou nei a hiki i Puupahoehoe, aia ia wahi i kai o Puna mawaena mai, ike o Pele ia Hopoe, me Haena, e hula mai ana iloko o ke kai, o Puna, makemake keia i ka hula mai o laua la, ia’ku o Pele i na kaikaina, Ea! aole hoi a oukou wahi hula, e hula aku ai ia Hopoe ma, hoole mai la lakou aole a makou hula, o Hiiakaikapoliopele, eia no ia mahope i ka ako lehua, a i ka hiki ana mai o Hiiakaikapoliopele, me ka papahi lehua, i aku o Pele, ia Hiiakaikapoliopele, E! ua kena aku nei au ia lakou nei e hula aku ia Hopoe ma, aole hoi o lakou nei hula aku, ole ae nei lakou nei, ole loa aku hoi paha oe he uuku.
Bush, Jno. E., a me S.Paaluhi, "He Moolelo no Hiiakaikapoliopele," Ka Leo o ka Lahui.
OLELO HOAKAKA.
O keia kekahi o na moolelo hoopahaohao i ka noonoo o ka mea heluhelu, a makou e panee aku nei imua o na makamaka heluhelu o ka lahui o keia Paemoku. Ua haku ia keia moolelo e ka poe kahiko e pili ana i ka huakai imi kane a kekahi a ko Pele kaikaina punahele a aloha nui, oia hoi o Hiiakaikapoliopele.
Ma ka moolelo maoli, ua oleloia he ohana nui o Pele a me kona mau kaikaina a me kona mau kaikunane. Ua pae ae lakou ma ka Mokupuni o Hawaii i ka wa kahiko, o Pele ke alii a pau o keia ohana a me na kanaka malalo ona, a ua hookahua iho ko lakou noho ana ma ke alo o Maunaloa. Ua kuee aku na kamaaina, aka, no ka ikaika o keia poe ua lanakila lakou maluna o na kamaaina, amamuli o ka ui o na wahine o keia lahui a me na kane, ua hooki pu iho la ke kue o na kamaaina i ka poe malihini. Ua noho iho la o Pele ma kahi e kokoke ana i kahi o ka Pele e hu mau ana, a mamuli o ke ano pouli o kanaka o ia wa, a me ke ano hookapukapu ia o ke Aliiwahine Pele e kona ohana a me na kini o ka pae ana mai me ia mai ka lakou huakai moana, ma ke ala mai o Kahiki, ua hoolilo ia aku la nana na hana ano e o ka honua i ike ia ma na olai a me ka a ana o ka lua ahi, a me ke kahe ana o ke aa a lilo he pohaku i kapa ia ma kona inoa a hiki i keia la, he pahoehoe. No ka nalo a kapu loa o keia Aliiwahine mai ka maka o na makaainana, ua hoakua ia aku la oia, mamuli o ke kuko wale, me ka maopopo ole, nana na hana kupaianaha e ikeia ana i kela a me keia manawa a ka honua e naueue ai, a me ka luai ana mai hoi i ke aa, a me ka lilo ana o ka pohaku i mea a ia a enaeana a kohu wai.
"Eia Mai ka Ui Kaulana o Halemaumau, Ka Moolelo o Hiiaka-i-ka-poli-o-pele," Ka Na'i Aupuni.
OLELO HOAKAKA.
Ke hoolaha aku nei makou ma na kolamu o KA NA’I AUPUNI i ka moolelo kaulana a ohohia nui ia o HIIAKAIKAPOLIOPELE, ma ka Buke Moolelo HAWAII ALOHA, oia hoi, ka Helu 5 o ka Buke 2.
________
Hoomaka mai la na ke o kela aoao e koho i kahi i waiho ai o ka noa. Pa mai la kekahi ke o lakou ia Pilimoe, pa mai la ia Kihi-moe, pa mai ia Kau, a pa ia Pili-Puka, a koho mai la i kahi i waiho ai o ka no’a a Hiiaka ma, aia i Kihi-Puka. I lalau iho ka hana a ua poe la ilaila me ka manao e loaa ana ka no’a, he neo a me ka ho-aa ka mea i loaa ia lakou. A helu elua ae la o Hiiaka ma.
Alaila, huna hou o Piihonua i ka laua nei no’a. Elike ae nei no me mamua, ka lalau o Hiiaka i ka lima o Piihonua a hoolele iloko o ka puu noa, pela no i nei hana naa. A i Pili-Puka kahi i waiho ai ka laua nei no’a. Hoomaikai no hoi na puu a pau a maikai, alaila, koho mai la no hoi na Ke o kela aoao. Ia koho ana mai o ua poe nei, hala hou no ka lakou koho ana a helu ekolu laua nei.
Poepoe, J.M., "Ka Moolelo Kaao o Hiiaka-i-ka-Poli-o-Pele," Kuokoa Home Rula.
HOAKAKA.
Mamuli o ke koiia ana mai o MR. CHARLES KAHILIAULANI ka Ona a Luna hooponopono nui o keia nupepa, e na poe he lehulehu loa, e hoopuka hou ia ka Moolelo o Hiiakaikapoli-o-Pele ma keia hoomaka hou ana o ka makou nei pepa makua, KUOKOA HOME RULA, ke hookoia aku nei ia mau leo ikuwa o ko makou poe heluhelu; a nolaila, ke hoopuka aku nei makou i ka omaka mua o ua moolelo hialaai nui ia nei, ma keia helu o ka makou pepa.
A ma keia hoomaka hou ana o ka Hiiaka, e ikeia ana he mau aui ana i ko kekahi mau mahelehele i puka mua ai maloko o ka nupepa KA NAI AUPUNI ma ka M.H. 1906. O keia mau aui hou e ikeia ia ana ma keia puka ana mamuli o ka loaa hou ana mai i ko makou mea kakau moolelo, he Hiiaka i kapaia o ko Maui Hiiaka ia. O ka mahele Hiiaka mua i puka ai ma KA NAʻI AUPUNI, a i hoomaka ai nohoi ma kela pepa ma ia manawa no, ua oleloia o ko Hawaii Hiiaka ia. O ka mea i loaa ia makou, oia ka makou e hana aku nei no ka hooko ana i ka makemake o ko makou poe heluhelu.
E hoomaopopoia, [eia] na poe naauao o kakou iho nei ame ko na aina e ke apu mai nei i na moolelo kahiko o Hawaii nei [...] kakou poe opio [...] hoi, ke hoohemahema nui nei i keia kumu waiwai nui o ka aina oiwi. Aohe huli, aohe imi, a aohe no he makemake ia mau mea. Aka, no makou iho, ke hoomau nei makou i keia hana no ka makemake maoli e hoouluia a hoomauia aku ka ikeia ana o na moolelo a kaao kahiko o Hawaii nei i hiki ai ke malamaia e kakou, ka lahui.
Me ka mahalo,
JOSEPH M. POEPOE,
Mea Kakau Moolelo Hiiaka.
"He Moolelo Kaao no Hiiaka-i-ka-Poli-o-Pele," Ka Hoku o Hawaii.
Olelo Hoakaka Mua
Eia makou ke panai aku nei i keia Moolelo kaulana o Hiiaka-i-ka-poli-o-Pele, ao ka imi kane hoi a kona Haku Kaikuana i hoouna ai e kii ia Lohiau i Kauai. Ua hoopuka mua ia no keia moolelo kaulana i na makahiki loihi i hala aku nei, aka, oiai ke nee nei ke au o ka manawa, a ke hoea mai nei hoi na hanauna hou o Hawaii Lahui, a he mea maikai no hoi ko lakou heluhelu iho i na Moolelo Kaao o ko lakou aina, ae hiki ai lakou ke kaao aku i na Moopuna a ka poe i heluhelu mua i keia Moolelo Kaao kaulana o Hawaii nei.
O na Moolelo kaulana o ko kakou aina aloha, he mau moolelo hooniua puuwai no ia e hoala mai ana i na hoomanao halialia wale o ke au kahiko o ko kakou aina aloha, ae ulu mai ai hoi na hoomanao aloha no ko kakou aina me ko kakou Lahui aloha.
Ke alana aku nei makou i keia moolelo kaulana kahiko o Hawaii nei no ka pomaikai o ko “Ka Hoku o Hawaii” poe heluhelu ame ka manaolana hauoli, e lilo keia panai ana aku i keia Moolelo kaulana o ko kakou aina, i mea hoonaauao i na ano kahiko o ke ola ana o ko kakou mau Kupuna aloha.
MEA KAKAU
(Ka manao o ka mea kakau Moolelo.)
E na makamaka a me na hoa’loha e noho ana mai ka la hiki ma Kumukahi, a ka palemo ana a ka la i Lehua, Aloha oukou. Eia mai ka Moolelo o KAHIKINAAKALA, kekahi kaikamahine ui opiopio a nani hoi kona kulana, a he hiwahiwa hoi ia na kona mau makua.
O keia kaikamahine alii a nani hoi, i awili pu ia me ka hiehie. Aole no ia no loko nei o na palena o keia pae aina, aka, no Hawaii aku nei nae ka makuakane. Ua hele no keia kanaka mai keia mau pae moku aku, a hiki ana i ka aina malalo pono iho o ka la, oia hoi o Kahikinaakala, a nolaila mai no ka inoa o keia kaikamahine i kapaia’i. Aole no hoi he nani i oi ae ma ia aina a puni, e like me kona ano kulana, ka nani maoli no a me ka iwaiwa; a me he mea la e i mai ana imua o na poe ui o ia kulana, ma ke mele penei:
Nani hihiu ka luna o Kawaikini,
Kilakila oi kela ka ui e Kalalea,
Ka maawe kikohu ula o ka pua i ka laau
Ke lei haaheo ia mai la e na lehua o Kupakoili
Ili honi maeele iloko ka manao,
Ke aiwaiwa o ka makemake, eia—la,
Eia mai ua mea nani la he aloha—e,
Nolaila, e hoomanao ka poe heluhelu i keia moolelo, oiai he mea ia e hoonanea ai ia kakou; a maanei kakou e hoomaka ai e olelo nona, a e lilo ia i lei aloha na ko kakou mau puuwai a pau e iini ai, a e ike ai no hoi i kana mau hana.
“Ka manao hoakaaka o ka mea kakau kaao. Ia oukou e ka poe e heluhelu ana i keia moolelo a kakou. Aloha oukou, eia mai ko kakou moolelo hou ke alo aku la ma ko oukou mau ale, ka mea hoi nana e pani aku ka me heu [pn] o ka eu o Kauai i hala iho nei, nolaila, ia kakou e komo aku ai iloko o na hihipea o keia moolelo, e-a! Ke kauoha e aku nei no au, e heluhelu me ke akahele, a me ka moakaaka pono, i maopopo ai kahi ono a me kahi ono ole, no ka mea, o ko kakou moolelo hou e hele aku la e-a, e hele ana i mua e hoi ana i hope, e puka ana iwaho e komo ana iloko, e holo ana i ka lala e hookahakaha ana i ka muku, e kukini ana i ka loa a me ka laula, o ke kahua o ko kakou moolelo, e hoomaka kakou e kamailio no Ku kamakuakane [pn] o ka mea nona keia moolelo.”
O oe ia e Haunuu, e Haulani
E Haalokuloku
Ka Mano e ka Iʻa nui
E ui, e Uilani
Ko inoa Puaa ia e o mai.
OLELO HOAKAKA. – O keia paha ka moolelo hookala kupua, a hoopahaohao i ka noonoo o ke kanaka, a kou mea kakau e panee aku nei imua o na makamaka heluhelu o ka Nupepa KA LEO O KA LAHUI; e pili ana i keia kanaka Puaa i hanou [pn] kupanaha ia – A i lilo hoi ia i Akua no kekahi hapa o keia Lahui kanaka e hoomana ai i ke au kahiko, mai kona mau kupuna mai, na makua, kona hanau ana a me kona ikaika lua ole.
[Mamuli o ke kono ana mai a ka lehulehu e hoopuka i Kaao a moolelo Hawaii a haole ma ko kakou nupepa, a no ka mea hoi, no ka lehulehu ka nupepa, nolaila, ua ae aku makou e hoopukaia ke Kaao Hawaii malalo iho nei. Aka, ke noi nei makou, o na olelo maalea a me na olelo hoomanamana o ka wa kahiko, aole no ia he mea na kakou e manaoio aku ai; he hoike ana ia i ke ano hupo loa o ko kakou lahui i kela wa. O na hewa a me na olelo pelapela, e kapae loa aku ka haku Kaao ia mea mai kona kakau ana mai.]
HELU 1.
He wahi mea hoakaka. – He kaao keia aole i ikeia mamua ma kekahi o na Nupepa o kakou; aka, ke hoomaka nei kona hoikeike ana iwaena o na kaiaulu o Hawaii nei.
Eia nae, i na ua haule a hemahema paha kaʻu hoopuka ana i keia kaao, alaila mai kue koke mai a pau kaʻu hoopuka ana; alaila hoopuka mai ia i kana e like me ka pololei ana i ike ai. Eia no hoi, he kaao keia no Kauai e like me ke poo maluna, aka, aole ilaila wale no kona noho ana, ua noho ia Oahu e kana poe mamo a naue loa i Kahiki ma, a me kekahi mau aina e aku. Aka mamua o kuu hai e ana i keia, e wehewehe mua aku au i kahi i puka mai ai keia kaao. Penei:
Eia na kupuna alii mai ia Mano mai, aia Kauilani nei ka mea nona keia kaao a kakou e kamailio nei.
O Maihuna ke kane, o Malaiakalani kana wahine, e noho ana laua ma Hanamaulu i Kauai. Hapae ae la o Malaiakalani i ke keiki a hanau mai la he keiki kane, kapa aku la laua i ka inoa o ka laua makahiapo o Kawelomahamahaia, [a] hapai hou ae la a hanau mai la o Kaweloikiakoo, a hanau hou mai mahope ona, he kaikamahine, ua kapaia o Kaenakuokalae, a mahope ona hanau mai lao o Kawelo, i kapaia o Kaweloleimakua a oia hoi ka mea nona keia mooolelo, a hanau hou mai mahope o Kawelo, o Kamalama, oia ko lakou kaikaina muli hope loa a pau ko lakou hanauna.
O na makua o Malaiakalani ka mea nana ua poe keiki nei, he mau mea akamai laua i ka haha ana o ke keiki i ka pauku liilii, aohe nalo ia laua o ke keiki ikaika, a ikaika ole, ke keiki koa, a me ke keiki ku i ka moku. Nolaila, i ka wa i hanau ai o Malaiakalani ia Kawelomahamahaia, eleu aku la laua e haha, a i ko laua haha ana, hai aku la laua i ka laua kaikamahine a me Maihuna ka laua hunona, E! O keia keiki a olua, he keiki no, he ikaika no, aole nae e ku i ka moku. Pela ka wanana a ua mau makua nei o Malaiakalani no ka laua moopuna.
Hooulumahiehie-i-ka-oni-malie-a-pua-lilia-lana-i-ka-wai, "Ka Moolelo Hiwahiwa o Kawelo," Kuokoa Home Rula.
Ke haawi mua aku nei ka mea kakau o keia Moolelo i kona Aloha Makahiki Hou i na makamaka ame na hoaloha o KA HIWAHIWA A KA LAHUI, mamua o kona waiho ana aku imua o lakou he mau olelo hoakaka pokole no ka mea e pili ana i keia moolelo.
E hooponopono ana ka mea kakau i ke kuauhau pili i na Kawelo i ikeia he poe Moi a he poe alii no Kauai; a ma ia ano e hoopauia ai kekahi mau kuhihewa i komo ma ka moolelo mua o Kawelo i hoopukaia e Mr. S.N. Haleole maloko o ka Nupepa KA HOKU O KA PAKIPIKA, i kupono ai i ke kuauhau oiaio o ua poe Kawelo nei elike me na mea i loaa i ka mea kakau maloko o na mookuauhau alii o Kauai.
E komo ana ma keia hookaau hou ana o nei moolelo kaulana o Kawelo, he mahele hou, oia ke kaikuaana iole o Kawelo ame Kamalama. A pela nohoi me kekahi mau mahele ano nui e ae e mikololehua ai ka hoonuu ana iho o ka moolelo, oia no oe o ka pauku waena o ua anae i hele a pala-ka-he ka ai o Maka’ukiu i ka ua mea o ka nui o ka momona.
HOOULUMAHIEHIE-I-KA-ONI-MALIE-A-PUA-LILIA-LANA-I-KA-WAI.
HELU 1.
E hoomaka ia aku ana keia mooolelo mai na kupuna aku, a i na makua o Keamalu. Aole nae e hooloihi loa ia aku malaila, i loaa koke aku ia kakou ko Keamalu mooolelo.
O Kahoukapu ke alii o Hawaii a puni, me kana wahine o Kukailani, a na laua mai ko Keamalu makuakane o Ku, a me kona kaikaina o Pili. A na ko Kahoukapu kaikaina hoi o Kukaohialaka, oia ko Keamalu makuahine. I ko Kahoukapu wa i kokoke ai e make, hooili aku la ia i ka noho alii ana ia Ku, oia ke alii o Hawaii a puni, a make aku la ia, alaila, koho ae la o Ku i kona kaikaina i Kuhina nui nona, me ka haawi ana aku i ka mana o na mea a pau o ka aina ia ia, noho paa iho la o Ku ma Hilo, Waiakea, me kona kaikaina, me kana wahine no hoi o Punahoa.
KEAOMELEMELE.
Manu, Mose, "He Mooolelo Kaao no Keaomelemele," Ka Nupepa Kuokoa.
HELU I.
HOAKAKA.
(E na tausani poe e heluhelu ana i keia malihini hou mai Hilo a Waioli, mai na kualono a na makalae, na awawa a na aekai, mai ka anuu iluna lilo a i na Hawaii Ponoi, ka Lahui hoi nona keia moolelo, aloha oukou.
Eia mai ke kaikamahine eueu a hookalakupua o ka lewanuu, ka mea nana i lele mai e like me ke o ana o ka uwila ma ka Hikina a holo aku kona malamalama ma na welau o ka honua, ka mea nana i hehi ku i na ale o ka moana Pakipika, ka mea nona na onohi alii i hoopuni ia e na ao polohiwa, a nona hoi ka hale e niniu mai ana i na welelau makani i ka po a me ke ao, a he Hiena hoi no ia mau la i napoo aku la, ano la, ua lawe ka mea nana e kakau nei i keia moolelo e waiho aku imua o oukou, a na oukou ia e nana a kaana i kana mau hana he nui wale. He mau i na moolelo a me na kaao Hawaii nei, aole ia e moekahi nona wale iho no, aka, e kamailio ana no kela a me keia, e hele ana ia i ka loa a me ka laula; e like me ka ikaika o ka lolo o ka poe kahiko i ka hoopaa ana iloko o ko lakou puuwai, pela i hoomanao ia ai a hiki mai i keia au holomua o ka naauao a me ka hoomana Karistiano, nana i wehe ae i ka pouli a opiopi ia aku la ma kela aoao o ka poepoe honua me ka lakou mau hana, a ma ke kamailio ana i keia kaao, aole ia e hoomaka koke ana no ka mea nona keia moolelo, aka, e hoomaka mai ana mai na makua mai a me kona mau hanau mua, a ma ia hope iho e huli aku ai ke au o ka olelo ana no ka mea nona keia nanea, a e ike auanei oe e ka mea heluhelu i ka nui o kona mau inoa a me na aina i kapa ia ma ko lakou mau inoa ma keia moolelo a me ka naha ana o ka mauna o Konahuanui ae nei a lilo i awawa o Nuuanu, a i mahele pono ia na olelo ana no kela a me keia me ka huikau ole, a i wae ia na kamailio ana me ka maemae mai ka mua a ka hope o keia moolelo, a e hoomaka kakou e kamailio ma keia wahi.)
HELU 1.
Ma keia mooolelo, ua olelo nui ia ma Kaaekea i Waipio kahi i hanau ai, a malalo hoi o Waipio kahi i hanaiia’i. Aole pela ka oiaio o keio [pn] Mooolelo. Eia ka oiaio, ua hanauia o Kepakailiula ma Mokuola i Hilo—Waiakea, a mahope, ua lawe malu ia’ku oia e na kaikunane o kona makuahine, a ua hanai ia mauka o Kaunuamoa i Hilo-uka, a malaila oia i noho ai a nui, a hiki wale i kona wa i ho-ao ai me kana wahine, oia hoi ke kaua ana me Kaikipaananea ke’Lii koa o Maui. A he wahi makaikai nui ia o Kaunuamoa e na malihini, a e ike pu mai kakou i ka hana a keia Alii, a me kona koa, a me kona ku ana i ka Moku.
MOKUNA 1.
O Kaunuanuamoa ka makuakane, o Hina ka makuahine, hanau mai na laua o Kiinoho, a me Kiihele, he mau keikikane wale no keia. A mahope, hanau mai he kaikamahine, oia hoi o Hinaaikamalama, a i ka noho ana o ua mau keiki nei ekolu malalo iho o ka malu o ko lakou mau makua, o keia poe keiki, he poe ui loa lakou, a he nani hoi ke nana’ku. I ko lakou nei noho ana, a make ka makuakane, a me ka makuahine, koe iho la o lokou [pn] nei wale no e noho ana i ke ao, aole makua.
Mamua o ka nee ana aku o keia Moolelo no mua e ka mea heluhelu, e wehewehe iki aku kou mea Kakau no ka Mookuauhau o keia kanaka mai ka Hookumuia ana mai o na Paemoku o Hawaii nei a hiki mai i ka wa i Hanau ai keia kaeaea oia mau la, ame kona moolelo piha i ike oe e ka mea heluhelu a me ka hanauna hou o keia mau la i ka moolelo oiaio o keia kanaka.
Penei na Hoakaka ana o kona mookuauhau mai ka po mai. I kulike me kona moolelo mahope iho o ka Hoohanauia ana o keia Paemoku e Papa, a i kapa hou ia iho o Papahonuamoku [pn].
O Wakea ke kane noho ia Papa. He anela o Papa no Nuumealani mai (oia hoi he aumakua) no Nuumealani, no Tahiti, Kekapakapakaua, a pela no kana kane o Wakea no ia wahi hookahi no. I mea e maopopo hou ai ka pili ana a kou mea kakau e hoakaka hou nei i lilo ole i mea hookuihe no ka lehulehu no keia moolelo.
HELU 1
Ua oleloia iloko o keia kaao, no Oahu nei o Laieikawai, ma Laie, Koolau, kona wahi i hanau ai, he mau mahoe laua. O Malekahana nae ka makuahine, a o Kahauokapaka ka makuakane.
I ka manawa i hoao ai laua, a ma ia mau la iho, hai aku la o Kahauokapaka i kona manao paa i kana wahine; Penei, “E kuu wahine, he nani ia ua hoao ae nei kaua, nolaila, ke hai aku nei au i kuu manao paa ia oe; i noho auanei kaua, a i loaa ke keiki, a ina he keiki kane, alaila, e loaa ia kaua ka pomaikai, ola na iwi iloko o ko kaua mau la elemakule, a haule aku i ka make, nalo no na wahi huna, a nana hoi e nai na moku e pau ai, aka hoi, i hanau ke keiki mua, he kaikamahine, e make no ia, ina he mau kaikamahine wale no na hanau mua, e make no, aia no a hanau keiki kane mai, alaila, e ola na hanau muli.”
A liuliu ko laua noho ana, ane hiki paha i ka walu o ka puni, hapai o Malekahana, a hanau ae la, he kaikamahine, a maikai no hoi na helehelena; manao iho la ka makuwahine i ka maikai o ke kaikamahine, e hoola la hoi ka makuakane; Eia ka aole! Ia Kahauokapaka i hoi mai ai mai ka lawaia mai, a ike iho la ia i ua kaikamahine nei, ia manawa, kena koke ae la o Kahauokapaka i ka Ilamuku e pepehi.
Haleole, S.N., "Ka Moolelo o Laieikawai," Ka Nupepa Kuokoa.
OLELO HOAKAKA.
[NO LAIEIKAWAI. – He umikumamawalu makahiki me ekolu malama ka malamaia’na o keia Moolelo Kaao, e ka mea nana e hoopuka nei keia moolelo maloko o kana Buke Moolelo, e hoomaka ana ma ka malama o Augate, M.H. 1844. O ka mea nae nona ka Buke Moolelo, no Kailiokalauokekoa no ia. Aka, aole o keia mau moolelo wale no na mea iloko o ua Buke Moolelo nei, o ka moolelo o Painahala kekahi, ua malamaia ia moolelo ma ka malama o Okatoba, M.H. 1847. Ua like ka loihi o keia moolelo me ka mea nona ka moolelo ma ke poo o keia hoakaka ana; no ka mea, 375 aoao ka nui o ko Laieikawai, a he 363 aoao ko Painahala a ua aneane like nae ke kamailio ana o ko Painahala me ko Keamalu, ma na kupuna wahine nae ka like ole.
O ka moolelo o Kualii, ko Moikeha, a me ko Lonoikamakahiki mau moolelo kekahi i huipuia iloko o ua Buke Moolelo nei.
A no ka hooiliia ana mai o ka pomaikai nui i ka mea kakau moolelo; nolaila, ua haawi pau ia’ku keia mau moolelo no ka Nupepa Kuokoa.
E na mea a pau, e nana mai i ka Nupepa Kuokoa ma keia hope aku, ka mea nana e hoolealea ia oukou e like me ka makemake o kekahi poe.
S.N. HALEOLE.
LAUKAIEIE.
Manu, Mose, "He Moolelo Kaao Hawaii no Laukaieie," Ka Leo o ka Lahui.
HELU I.
[HOAKAKA: – E na makamaka, na hoaloha—na poe i kamaaina me a’u—a me ka hanauna hou. Aloha oukou. Mamuli o na kono mai a na hoa lehulehu ia’u e hoopuka hou i moolelo no ka pomaikai o ka poe heluhelu, a oia keia Moolelo Kaao Hawaii nona hoi ka inoa e kau ae la maluna, a nau e ka mea heluhelu e wae, a kaana iho i kou makemake, a paulehia oe i ka nanea me ka mea nona keia moolelo “mai oni hoi oe,” no ka mea o ka ia nei hana ia o ka hone—ka lou—o ka aka o ke kaunu—o ka lawe a lilo i KA LEO, i hoolawa ia ai na iini ou e ka mea heluhelu, a hiki i kona hopena, a e hoomaka kakou e kamailio i ka mea nona keia moolelo].
Ua oleloia na kupuna kahiko o ka Lahui kanaka o Hawaii nei, oia hoi na mokupuni he umikumamalua. Ua lilo i mea paanaau a walewaha na moolelo o na akua me ke kuauhau o na alii, a me na moolelo kaao he lehulehu wale, ma ka ikaika o ko lakou lolo, a pela no me ka lakou mau mele, a he oi aku o ka noeau me ka poliuliu, a mamao hoi o ka lakou mau mea a pau i hana’i mai a kakou aku na hanauna hou, a e like me ko lakou ano i loaa mai ai ka mea nona keia nanea. O kela aina awaawa o Waipio, ma Hamakua, Hawaii, nona hoi na pali kaulana i holo i ke mele ia e na’lii:
“Maikai Waipio he alolua na pali e poaia a puni—a hapa makai,
Pihoihoi i ka pii’na o Koaekea
Pii no a hoomau i Kaholoakuaiwa.”
HELU I.
O Kalani ka makuakane, o Haumea ka makuahine, hanau o Lonoikamakahiki na Haumea me Kalani, hanai ia iho la e Hauna o Kaikilanialiiwahineopuna a nui, haele iho la ua mau alii nei i ka auau kai, auau iho la laua nei a pau, hoi ae la laua nei a kula, olala.
Oiai laua nei e olala ana, olelo aku o Kaikilanialiiwahineopuna, ia Lonoikamakahiki, e konane kaua, (oia hoi ke konane iliili,) ae wahi a Lonoikamakahiki, hoonoho iho la laua nei i ka iliili iluna o ka papa a paa, hoomaka iho la laua nei e uhau, ia uhau ana a laua nei i ka papa mua, make i ke kaikuahine hahau hou laua nei i ka alua o ka papa, make hou no i ke kaikuahine, hahau hou no i ke kolu o ka papa make hou no ua ‘Lii nei, i ka ke kolu o ka make ana o Lonoikamakahiki i ke kaikuahine, uluhua iho la ua ‘Lii nei no ka make wale. Ia manawa kahea iho la keia kanaka i ka pali, o Kaaawaloa ka inoa o ua kanaka la, a penei ke kahea ana, “E aa mai ana ia oe ke ku a ka maulu pali o uli o hea,” alaila, kahea ae la ia penei, i-ke-ike ia Heakekoa i kama a ke ahiahi o luhi, hamau aku la ua Lonoikamakahiki nei, hamau, he leo ia e kahea nei, hoonalonalo iho la ua kaikuahine nei ma ke ano mau o ka papa konane penei, o ke kuia nei, o ka holo kela, moe kawa niole ka luna, kapala ke kea na keele ka ai, aha ou make ia’u, mai walaau nui oe, he leo ia e kahea nei, i aku ua kaikuahine nei, kuhihewa oe, he leo ia no ka manu, aohe ia he leo no ka manu, wahi a Lonoikamakahiki, he leo no ke kanaka, he leo hanehane paha, wahi a ke kaikuahine, kahea hou no ua kanaka nei i ka pali e like me ke kahea mua ana, “E Kaikilanialiiwahineopuna e, e a-a mai ana ia oe ke ku a ka maulu pali o uli o Heakekoa ko ipo,” ...
MAKALEI.
Kekoowai, S.K., "Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-Ula-Nui-Akea i Kaulana," Ka Nupepa Kuokoa.
Ke paneeia aku nei keia nanea i mea hoohialaai no ka poe heluhelu o ke Kilohana, a he mea pono no hoi i kekahi mea, i loaa kekahi o keia moolelo, a i ole ia, like ole paha me kana mahele, ke hoolauna leta mai i ka meakakau, S.K.K., 2332 Liko Lane, Pauoa, a e hookipaia mai n ome [pn]: no me] ka pumehana nui o ka waipahe.
Me ke kapena ame na ipo heluhelu ka anoi o ka makahiki 1922, ame ka opalapalaulu o ka meakakou [pn: meakakau].
O ka hookumu ana o keia moolelo i ke au ia e noho moi ana o Olomana, a i ole ia o Olopana paha, no kekahi hapa o Oahu nei, a o ia ka huli o na Koolau elua, aole nae i maopopo kahi noho o keia alii, aka o kana punahele, oia kana i hoonoho ai i konohiki no Kailua ame Waimanalo.
O ka inoa o keia konohiki, a punahele hoi a ke alii o Ahiki, a i kona manawa i noho ai aina ai malalo o kona punahele, i kana aikane alii, ua hana aku oia me ka manao oluolu i kona mau hoa aina.
O Wakea, oia kona kupunakane, o Papanuihanaumoku, oia kona kupunawahine. Hanau o Hiikua he keikikane, i hoowiliwili ai i ke ahiahi, a hanau i kakahiaka, laweia a kalewanuu, a ka lewa lani, i ka pihe o ke’kua, ilaila au e noho ai. O oe ia—e—aloha.
O Kanikaniaula la kuu kupunakane, o Hinalahalaha la kuu kupunawahine. O keia kupunakane o Mokulehua, oia ka mea i hooliloia i Akua nona, aia nae a maopopo aku.
O Lonoikamakahiki, oia ka makuakane o Mokulehau [pn], o ke ‘lii o Haehae, oia kona makuahine i hoowiliwili ai i ke ahiahi, i hanau i ke kakahiaka, laweia a loko o Mauumae, ilaila ko Mokulehua wahi i hanai makua ole ia ai, o ka Pololei o ka nahele kona hoa lealea ma ia noho ana. Owau ia.
HELU I.
KA OLELO MUA A KA MEA NANA I KAKAU.
Ma keia Moolelo, a Kaao hoi no Hawaii nei, ua lohe kakou e olelo wale ia ana, a e Kaao ia ana hoi, e na makua a me na kupuna o kakou, a e ola ana no ka poe i ike, a i pau hoi o na Moolelo a me na Kaao, i ka wa i hiki mai ai o ka olelo a ke Akua ma keia Pae Aina, a ua huli nui hoi na kanaka ma ka pono, a o ke Kuhina Nui hoi kekahi i oi aku ka ikaika ma ka hoolaha ana i ka pono, oia hoi o Elisabeta Kaahumanu, a mai a ia ia mai kekahi mau olelo alii a koikoi hoi, e papa ana i na Kaao lapuwale o ka wa kahiko, a me na pule anaana, a me ia mea aku, a ia mea aku o ka wa kakiko [pn]. A mamuli oia olelo, ua ano weliweli na kanaka, no ke ao ana i na Kaao, na Moolelo, a me na Mele, a ua koe kakou ka poe hemahema, a i loaa [...] hoi. A ma keia Moolelo, e hoike aku ana wau ia oukou i ka Moolelo o Pakaa, a me kana mau hana, oiai, e noho ana ia me kona haku me Keawenuiaumi, a me na hana hoi a kana keiki, oia o Kuapakaa.
HELU 1.
He like ole na kamailio ana o na moolelo a me na kaao o keia pae moku. Ma kaʻu e kamailio ai no keia moolelo, aole no ia e like ana me ke kamailio ana a kekahi mea e aku. Ma kekahi kamailio ana o keia moolelo, aia a hiki ma Kekulaokahua i Oahu nei, alaila pau, a hoi hou i Kauai ke kamailio ana, ma keia wahi nae i manamana ai keia moolelo a okoa ai na kamailio ana, e kamailio aku no Pikoiakaalala ma keia wahi.
O Alala ka makuakane, o Koʻukoʻu ka makuahine, o Pikoiakaalala ka laua keiki, o Kapaa ka aina, o Puna ke Kalana, o Kauai ka mokupuni, o Ku ke ‘lii, (he ano paee nae na ‘lii ma keia wahi.)
KA HANAU ANA O PIKOIAKALALALA.
Ua hanau o Pikoiakaalala mahope iho o ka hanau ana mai o kona mau kaikuahine Iole a kaikuaana Ilio, (pela i oleloia ma keia wahi.) I ka hanau ana mai o Pikoiakaalala, aohe lauoho o ke poo, aia nae maluna pono o ka minoi o kona poo kahi i ulu ai o kekahi mau wahi lauoho a hiki i ka poohiwi ka loihi, pela mau no kona ano a hiki i kona wa i kanaka makua ai. Ua olelo ia pela ma keia wahi, he kanaka maoli nae o Pikoiakaalala.
Mokumaio, J.K., "Hoonanea no ka Manawa: Kaao no Pikoiakaalala," Ka Nupepa Kuokoa.
HELU 1.
He like ole na kamailio ana o na moolelo a me na kaao o keia pae moku. Ma kaʻu e kamailio ai no keia moolelo, aole no ia e like ana me ke kamailio ana a kekahi mea e aku. Ma kekahi kamailio ana o keia moolelo, aia a hiki ma Kekulaokahua i Oahu nei, alaila pau, a hoi hou i Kauai ke kamailio ana, ma keia wahi nae i manamana ai keia moolelo a okoa ai na kamailio ana, e kamailio aku no Pikoiakaalala ma keia wahi.
O Alala ka makuakane, o Koʻukoʻu ka makuahine, o Pikoiakaalala ka laua keiki, o Kapaa ka aina, o Puna ke Kalana, o Kauai ka mokupuni, o Ku ke ‘lii, (he ano paee nae na ‘lii ma keia wahi.)
KA HANAU ANA O PIKOIAKALALALA.
Ua hanau o Pikoiakaalala mahope iho o ka hanau ana mai o kona mau kaikuahine Iole a kaikuaana Ilio, (pela i oleloia ma keia wahi.) I ka hanau ana mai o Pikoiakaalala, aohe lauoho o ke poo, aia nae maluna pono o ka minoi o kona poo kahi i ulu ai o kekahi mau wahi lauoho a hiki i ka poohiwi ka loihi, pela mau no kona ano a hiki i kona wa i kanaka makua ai. Ua olelo ia pela ma keia wahi, he kanaka maoli nae o Pikoiakaalala.
PUAPUALENALENA.
B.L., Juria (Miss), "He Moolelo no Puapualenalena," Ka Nupepa Elele Poakolu.
[E KA poe e nana pono ana i keia moolelo, i na ua ewa iki kaʻu hookela ana no keia wahi nanea, e kala mai no ia’u.
E hookele ana no au mai kahi i loaa ia’u mai ahewa mai, i ka mea e unuhi nei i keia wahi moolelo, a aole ka kakou moolelo i hana puke maoli ia a paa e ko kakou poe kupuna mai, e like me na moolelo haole, ka paa i na puke i mea na na hanauna hope e na na ai [pn].
O ko kakou mau moolelo, aole he puke, ma ka naau wale no o ko kakou mau kupuna a mai a lakou mai a i ka lakou mau kaiki, a ua ewa iki a ua komo hou mai a lakou mai hoi a ia kakou e noho nei, ua loli loa, a okoa ka kekahi poe i paa naau, a okoa hoi ka kekahi, a pela paha auanei keia ke like ole ka’u a me ka oukou; e na hoa hookele i keia nanea e pahola ia aku nei; e kulou like mai no kakou a hala ae keia, a na oukou aku hoi e kakele pono mai na wahi kee i koe, a pololei loa ae hoi.]
I KA manawa e noho ana o Puapualenalena me kona kahu i ko laua aina hanau, o ka hana nui o kona kahu ia wa he lawai-a okilo hee, a loaa no ka hee iaia ua hanai mau oia i kana ilio mai ka wa uuku loa mai a hiki i kanui ana o kona kino, a ua lilo ia mea o ka hee ia Puapualenalena i puni nana; ua noke aku ke kahu i ka hee o Kauai a “kikikaole,” ua hoi loa aku ka hee a noho mai i “Kaiuli,” a nona hoi ka mea a kakou ee lohe nei o ka moolelo kahiko, ka Hee o Kaiuli la hele kela a pae ka “Alaala,” a oia ka olelo ana no ia mea.